Idea i państwo

Wielotomowa epopeja jest podsumowaniem blisko 30 lat badań autora nad historią i kulturą najpierw Śląska, a potem całej Korony Królestwa Czech na przełomie średniowiecza i nowożytności. Nie jest to typowa synteza, ale praca problemowa, mająca na celu przewartościowanie dotychczasowych dokonań, oferująca inny niż dotychczas proponowane ogląd państwa czeskiego tamtych czasów i przynosząca reinterpretację wielu istotnych elementów dziedzictwa kulturowego, jakie po tej epoce pozostały.

Tom drugi przedstawia sytuację, w której doszło do zasadniczego rozłamu w państwie czeskim oraz relacjonuje przebieg tego procesu w latach 1458–1469, to znaczy do czasu, gdy okrzepła opozycja wobec władzy zdetronizowanego, ale wciąż nieustępującego Jerzego, aż po elekcję nowego czeskiego władcy – Macieja. Książka akcentuje zasadniczą rolę Wrocławia w ówczesnej Koronie Czeskiej, odnosząc się także do dokonań w zakresie reprezentacji władzy – nie zawsze królewskiej, ale wciąż przeważnie państwowej, związanej z aspiracjami nadodrzańskiej metropolii.

Tom trzeci dotyczy chyba najbardziej osobliwego okresu w dziejach państwa czeskiego, kiedy przez 21 lat (1469–1490) rządziło w nim dwóch królów jednocześnie, od 1479 roku wzajemnie się uznających. Jest to zarazem doba szczególnie ważna dla Wrocławia, który bardziej niż kiedykolwiek stał się „drugą stolicą państwa”, nie rezygnując wszakże z ambicji bycia stolicą pierwszą. Nic nie świadczy o tym dobitniej niż program ratusza staromiejskiego we Wrocławiu. Jest on spektakularnym pomnikiem czeskiej państwowości pojmowanej jednakże po śląsku czy nawet – po wrocławsku.

Zeszyt drugi części o miastach i mieszczanach w ramach Idei i państwa przedstawia miasta w innych niż Czechy składowych Korony Czeskiej: najpierw na największym po Królestwie Czeskim kraju koronnym, jakim był Śląsk, potem w Margrabstwie Morawskim i na końcu w obu margrabstwach łużyckich. Miast jest tu w sumie mniej, niż w Czechach, ale w niektórych krajach koronnych (Śląsk, Górne Łużyce) odgrywały one rolę większą, niż te czeskie w skali Czecha. Zresztą, także potencjał demograficzny czy ekonomiczny Ołomuńca, Znojma, Brna czy Igławy, Zgorzelca i Budziszyna, Gubina i Łukowa, Świdnicy, Lwówka Śląskiego i przede wszystkim Wrocławia sytuował je przed większością królewskich miast czeskich.

Trzeci i ostatni zeszyt o miastach i mieszczanach dotyczy najliczniejszych, do tego licznie w tym okresie zakładanych, miast prywatnych. O ile miasta królewskie zaprezentowano z osobna – tak jak w części 2. Rody książęce, hrabiowskie i magnackie – tak prywatne ukazano sumarycznie, czemu w części poświęconej warstwom uprzywilejowanym odpowiadał zeszyt poświęcony rycerstwu.

Czwarta część tomu czwartego zamyka panoramiczne ujęcie stanów poszczególnych krajów Korony Czeskiej, a może (zintegrowanych albo przynajmniej integrujących się?) stanów całej Korony Czeskiej. Poświęcona jest duchownym wszystkich szczebli, od biskupów po wędrownych kaznodziejów i pustelników. Nie obejmuje struktur kościoła luterańskiego i braci czeskich, albowiem dużo uwagi zostanie im poświęcone w tomach V i VI. W książce starano się dać całościowy obraz struktur przede wszystkim Kościoła katolickiego.

Dziesięć lat rządów króla Ludwika Jagiellończyka traktowane było w historiografii albo jako suplement do niemal półwiekowego panowania jego ojca, albo jako uwertura do niewiele krótszych rządów Ferdynanda I. Jest to zarazem dekada nieomal bezkrólewie – dziesięcioletni w chwili śmierci ojca Ludwik powoli dorastał jako raczej formalny, niż faktyczny panujący, a za jego plecami toczyła się gra stronnictw politycznych. Wciąż nie jest ona do końca rozpoznana, zwłaszcza, kiedy wykroczymy poza Królestwo Czeskie, co w tym przypadku jest szczególnie uzasadnione z racji roli, jaką odgrywali książę Karol I Minsterberski (ziębicko-oleśnicki) i Jerzy Pobożny Hohenzollern (karniowski).

Tom szósty obejmuje tylko pierwsze dwudziestolecie rządów Ferdynanda I w Koronie Czeskiej – do nieudanego powstania stanów czeskich z roku 1547. Podzielono go na dwie części. Pierwsza, niniejsza, przynosi ogląd państwa jakby z perspektywy społeczeństwa krajów koronnych, które dokonuje brzemiennego w skutki wyboru po tragicznej śmierci Ludwika. Odmiennie niż w dotychczasowych opracowaniach, wyakcentowano dualistyczny charakter objęcia władzy przez Habsburga, władzy elekcyjnej w Czechach, oraz dziedzicznej na Morawach oraz Śląsku i Łużycach. Powtórna analiza znanych od dawna źródeł ujawniła nie brane dotąd pod uwagę aspekty elekcji w 1526 roku, jak choćby role w niej księcia Karola I Minsterberskiego (ziębicko-oleśnickiego).

Tom szósty obejmuje tylko pierwsze dwudziestolecie rządów Ferdynanda I w Koronie Czeskiej – do nieudanego powstania stanów czeskich z roku 1547. Podzielono go na dwie części. Druga, niniejsza, przynosi ogląd państwa jakby z perspektywy króla, który – jak się okazuje – lepiej rozumiał prawnopolityczne pryncypia swego czeskiego władztwa, niż jego poddani. Jest to o tyle zaskakujące, że Ferdynand wyrastał w Hiszpanii, a więc z dala od realiów Europy Środkowej.

Idea i państwo najpewniej wzbudzi kontrowersje, dyskusje – wypadało będzie na nie zareagować. Temu służył będzie tom ostatni, który siła rzeczy napisany być na razie nie może. Przyniesie tez ogólne rozważania na temat tytułowej koincydencji idei i państwa, jako że jedną z osi ten pracy jest zmaganie się z pytaniem, jak to możliwe, że Korona Królestwa Czech przetrwała tak długo na przekór tak wielu przeciwnościom: geograficznym, narodowym, religijnym, ekonomicznym, politycznym i zapewne też innym, choćby komunikacyjnym.