Lekarz w czasach zarazy. Tom I

Artykuły i szkice wypełniające dwutomową monografię wieloautorską Lekarz w czasach zarazy są pokłosiem IV ogólnopolskiej konferencji naukowej z cyklu „Lekarz jako autor i bohater literacki”, która odbyła się we Wrocławiu w dniach 20–21 kwietnia 2023 roku. Jej organizatorami były następujące instytucje badawcze: Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, Katedra Nauk Społecznych i Humanistycznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Ośrodek Pamięci i Dokumentacji Historycznej Dolnośląskiej Izby Lekarskiej, Polskie Towarzystwo Historii Nauk Medycznych, Instytut Neofilologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie i Komisja Kształcenia Dolnośląskiej Izby Lekarskiej. W konferencji wzięli udział literaturoznawcy, historycy medycyny, lekarze praktycy, a także badacze różnych tekstów kultury, m.in. filmoznawcy.

W poszczególnych rozdziałach niniejszej monografii znaleźć można wyniki badań dotyczących udziału lekarzy, pielęgniarek, ratowników, sanitariuszy i reprezentantów innych zawodów medycznych w zwalczaniu różnych chorób zakaźnych, jakie już od tysiącleci dziesiątkują ludzkość. Przedmiotem badań stały się materiały archiwalne, zapiski autobiograficzne, listy i inne dokumenty osobiste, a także literackie i filmowe kreacje postaci lekarzy i przedstawicieli innych zawodów medycznych jako uczestników wydarzeń, których celem było zwalczanie chorób zakaźnych w różnych częściach świata, od czasów najdawniejszych do współczesności. Zaraza – choroba nieznana – zawsze była źródłem lęku ogarniającego także lekarzy; w określonych warunkach politycznych podlegał on różnym formom instrumentalizacji. Metaforyczną i stygmatyzującą moc terminu zaraza wykorzystywano w dyskursie ideologicznym Trzeciej Rzeszy, w którym pojawia się on na określenie homoseksualizmu. Inne poruszane w tej monografii tematy to m.in. terapeutyczna moc prowadzenia pamiętnika w czasach pandemii koronawirusa, obraz epidemii grypy oraz środowiska medycznego w satyrycznej prasie austriackiej pod koniec XIX wieku, medycy krakowskiego getta w tekstach o zagładzie i łaźnie robotnicze na przełomie XIX i XX w. jako element polityki prewencyjno‑higienicznej w Europie.

Czytelnik znajdzie tu analizy dokonań kilkunastu lekarzy i badaczy ważnych dla dziejów polskiej, europejskiej i arabsko‑muzułmańskiej bakteriologii, wirusologii i innych nauk medycznych, m.in. Awicenny, Odona Bujwida, Johanna Crato von Krafftheima, Tomasza Wiktora Janiszewskiego, Roberta Kocha, Hilarego Koprowskiego, Maxa Ringa, Wincentego Sobolewskiego, Jędrzeja Śniadeckiego, Rudolfa Virchowa i Hansa Zinssera; natrafi też na opisy zmagań lekarzy z epidemiami dżumy, czerwonki, tyfusu, gruźlicy i pandemią wirusa SARS‑CoV‑2. Jedno z pierwszych świadectw heroicznej walki wrocławskich lekarzy i pielęgniarek z epidemię ospy prawdziwej we Wrocławiu – reportaż Jerzego Ambroziewicza, a także film nakręcony na jego podstawie – analizowane są w kilku rozdziałach niniejszej monografii; kulisy epidemii tej samej choroby w Birmingham przybliża natomiast w eseistycznej formie omawiana w jednym z rozdziałów książka Marka Pallena, brytyjskiego uczonego i popularyzatora wiedzy medycznej.

Zaraza w jej najróżniejszych odmianach jest jednym z popularnych tematów literatury powszechnej. Motywy i wątki problematyzujące masowe zachorowania pojawiają się we wszystkich epokach i we wszystkich kręgach kulturowych. Bohaterów, jednostkowych i zbiorowych, dotkniętych dżumą, trądem i innymi chorobami prezentują interpretowane w niniejszej monografii utwory Margaret Atwood, Dana Browna, Gertrud Busch, Paula Fleminga, Wilhelma Herchenbacha, Christiana Hölmanna, Tomasza Manna, Adama Mickiewicza, Johanna Rista, José Saramago, Juliusza Słowackiego i Charlotte Thomas. W większości literackich obrazów dżumy i jej skutków pojawiają się postaci lekarzy, nierzadko jako protagonistów; filmowe wizje zarazy i jej skutków niejednokrotnie nabierały wymiaru przepowiedni, zaś jej kreacje w sztukach plastycznych już od stuleci skłaniają do refleksji nad nieuchronnością przemijania.